عمل تنگی کانال نخاعی یکی از مهم‌ترین روش‌های درمانی برای بیمارانی است که به‌دلیل فشردگی نخاع یا اعصاب در ناحیه ستون فقرات، دچار درد، بی‌حسی، یا محدودیت حرکتی شدید شده‌اند. وقتی درمان‌های غیرجراحی مانند فیزیوتراپی، داروهای ضدالتهاب و تزریق اپیدورال دیگر پاسخ نمی‌دهند، پزشک ممکن است جراحی را به‌عنوان آخرین و مؤثرترین گزینه توصیه کند.
در این عمل، هدف اصلی برداشتن فشار از روی نخاع و اعصاب و بازگرداندن توان حرکتی و کیفیت زندگی بیمار است. بسته به شدت بیماری و وضعیت بیمار، جراحی می‌تواند به‌صورت باز، بسته (کم‌تهاجمی) یا حتی با لیزر انجام شود.
طبق گفته Mayo Clinic، درصد موفقیت این جراحی در بیماران انتخاب‌شده مناسب، بالا بوده و بسیاری از آن‌ها به سطح عملکرد عادی یا نزدیک به عادی بازمی‌گردند. با این حال، آگاهی از مراحل عمل، دوره نقاهت، مراقبت‌های بعد از جراحی و خطرات احتمالی، برای هر بیمار ضروری است تا بتواند تصمیم آگاهانه‌ای بگیرد.
در این مقاله به‌صورت جامع و علمی بررسی می‌کنیم که عمل تنگی کانال نخاعی چگونه انجام می‌شود، چه زمانی لازم است، چه عوارضی دارد، و چگونه باید دوران بهبودی را مدیریت کرد تا بهترین نتیجه حاصل شود.
تنگی کانال نخاعی چیست و چرا نیاز به عمل جراحی دارد؟
کانال نخاعی همان مسیر باریکی است که طناب نخاعی و ریشه‌های عصبی درون آن قرار دارند. با افزایش سن، ساییدگی دیسک‌ها، رشد زوائد استخوانی (استئوفیت)، یا ضخیم شدن رباط‌ها، فضای این کانال کاهش می‌یابد. این فرایند معمولاً تدریجی است و در ناحیه کمر (Lumbar) یا گردن (Cervical) بیشتر مشاهده می‌شود.
علائم اولیه ممکن است شامل درد پایین کمر، گزگز و بی‌حسی پاها، ضعف عضلانی و حتی اختلال در راه رفتن یا کنترل ادرار باشد (شایع‌ترین علائم تنگی کانال نخاعی). در مراحل خفیف، فیزیوتراپی و داروهای ضدالتهاب می‌توانند مؤثر باشند، اما وقتی بیمار به درمان‌های محافظه‌کارانه پاسخ نمی‌دهد، عمل جراحی تنها راه رفع فشار از روی نخاع محسوب می‌شود.
طبق گزارش National Institute of Neurological Disorders and Stroke، در افرادی که فشردگی اعصاب باعث اختلال عملکرد حرکتی شده، جراحی می‌تواند موجب بازگشت توان حرکتی و بهبود قابل‌توجه کیفیت زندگی شود.
هدف اصلی عمل، برداشتن بافت‌ها یا استخوان‌هایی است که فضای نخاع را تنگ کرده‌اند تا اعصاب بتوانند دوباره عملکرد طبیعی خود را بازیابند.
مطالعه بیشتر: درمان خانگی تنگی کانال نخاعی تا چه حد مؤثر است؟
تنگی کانال نخاعی کی باید عمل شود؟
جراحی زمانی انجام می‌شود که فشار بر اعصاب باعث درد شدید، ضعف عضلانی یا اختلال در راه رفتن و کنترل ادرار شود و درمان‌های غیرجراحی مانند فیزیوتراپی یا دارو، دیگر مؤثر نباشند. در این شرایط، جراحی به‌عنوان تنها روش برای رفع فشار از نخاع توصیه می‌شود.
تصمیم برای جراحی معمولاً پس از ارزیابی کامل MRI، نوار عصب و بررسی پاسخ بیمار به درمان‌های قبلی گرفته می‌شود.
علائمی که نشان می‌دهد زمان جراحی فرا رسیده است شامل موارد زیر است:
- درد مداوم و مقاوم به درمان بیش از ۳ تا ۶ ماه
- بی‌حسی یا گزگز شدید در پاها
- ضعف یا لنگیدن در حین راه رفتن
- از دست دادن کنترل ادرار یا مدفوع (در موارد اضطراری)
- کاهش محسوس قدرت یا تعادل بدنی
در صورتی‌که عمل به تعویق بیفتد، احتمال آسیب ماندگار به اعصاب یا پیشرفت آتروفی عضلانی وجود دارد. بنابراین، عمل جراحی تنگی کانال نخاعی نه به‌عنوان انتخابی فوری، بلکه به‌عنوان راه‌حل نهایی در صورت شکست درمان‌های محافظه‌کارانه و خطر آسیب عصبی در نظر گرفته می‌شود.
انواع عمل تنگی کانال نخاعی
عمل کانال نخاعی به سه روش اصلی انجام می‌شود: جراحی باز (لامینکتومی یا فورامینوتومی)، جراحی کم‌تهاجمی (عمل بسته)، و جراحی با لیزر. انتخاب روش به محل تنگی، شدت فشردگی و وضعیت عمومی بیمار بستگی دارد.
در ادامه رایج‌ترین روش‌ها را مرور می‌کنیم:
1. لامینکتومی (Laminectomy)
در این روش، جراح بخشی از استخوان مهره (لامینا) را برمی‌دارد تا فضای بیشتری برای عبور نخاع و ریشه‌های عصبی ایجاد شود. این نوع جراحی، رایج‌ترین روش درمان تنگی کانال نخاعی کمری است و معمولاً برای بیماران با فشردگی وسیع یا چندسطحی انجام می‌شود.
2. فورامینوتومی (Foraminotomy)
در این عمل، سوراخ‌های بین مهره‌ها که اعصاب از آن عبور می‌کنند (فورامن‌ها) گشاد می‌شوند تا ریشه عصبی از فشار آزاد گردد. این روش معمولاً در تنگی‌های موضعی و یک‌طرفه به کار می‌رود.
3. جراحی کم‌تهاجمی یا عمل بسته تنگی کانال نخاعی
در تکنیک‌های کم‌تهاجمی (MIS)، جراح از برش‌های کوچک و ابزارهای میکروسکوپی استفاده می‌کند. مزیت آن، کاهش خون‌ریزی، درد پس از عمل و کوتاه‌تر شدن دوره نقاهت است.
4. عمل تنگی کانال نخاعی با لیزر
در این روش نوین، لیزر برای برداشتن زوائد استخوانی یا بافت‌های اضافی بدون برش وسیع به کار می‌رود. اگرچه همه بیماران کاندیدای این روش نیستند، اما در موارد انتخاب‌شده، می‌تواند جایگزین مؤثری برای جراحی باز باشد.
5. فیوژن یا فیکساسیون مهره‌ها (Spinal Fusion)
در مواقعی که پس از برداشتن استخوان‌ها، پایداری ستون فقرات کاهش می‌یابد، جراح با پیچ و پلاک، مهره‌ها را به هم متصل می‌کند تا از جابه‌جایی جلوگیری شود. این مرحله معمولاً همراه با لامینکتومی انجام می‌شود.
مطالعه بیشتر: بهترین آمپول برای تنگی کانال نخاعی
عمل تنگی کانال نخاعی چگونه است؟
در این عمل، جراح با برداشتن بخش‌های استخوانی یا بافت‌های فشرده‌کننده نخاع، فضای بیشتری برای عبور اعصاب ایجاد می‌کند. این جراحی معمولاً تحت بیهوشی عمومی انجام می‌شود و بسته به روش انتخابی (باز یا بسته) بین ۱ تا ۳ ساعت طول می‌کشد.
فرایند جراحی تنگی نخاع از چند مرحله مشخص تشکیل می‌شود:
- آماده‌سازی و بیهوشی: بیمار پیش از عمل تحت بیهوشی عمومی قرار می‌گیرد. جراح پس از ضدعفونی کامل ناحیه، برشی کوچک یا متوسط روی پوست ایجاد می‌کند تا به ستون فقرات دسترسی پیدا کند.
- دسترسی به محل تنگی: در جراحی باز، عضلات از روی استخوان جدا می‌شوند تا مسیر برای دسترسی مستقیم به مهره‌ها فراهم شود. در جراحی‌های کم‌تهاجمی، این کار با استفاده از لوله‌های گشادشونده و میکروسکوپ جراحی انجام می‌شود تا به بافت‌ها آسیب کمتری وارد شود.
- برداشتن فشار از روی نخاع: جراح با برداشتن بخشی از استخوان (لامینکتومی یا فورامینوتومی) و در صورت نیاز با استفاده از لیزر، فضای نخاع را باز می‌کند. در بعضی بیماران، اگر بی‌ثباتی مهره‌ها وجود داشته باشد، عمل فیوژن یا تثبیت مهره‌ها هم‌زمان انجام می‌شود.
- بستن زخم و ریکاوری: پس از اطمینان از رفع فشار و کنترل خون‌ریزی، لایه‌ها بسته می‌شوند و بیمار به بخش ریکاوری منتقل می‌شود. بیشتر بیماران ۱ تا ۳ روز در بیمارستان بستری می‌مانند.
American Association of Neurological Surgeons گزارش می‌دهد که «در بیش از ۸۰٪ بیماران، کاهش درد و بهبود عملکرد عصبی بلافاصله پس از جراحی مشاهده می‌شود.
آیا عمل تنگی کانال نخاعی خطرناک است؟
جراحی کانال نخاع جزو عمل‌های نسبتاً ایمن محسوب می‌شود. هدف از آن برداشتن فشار از روی نخاع و جلوگیری از آسیب دائمی عصبی است. با پیشرفت تکنیک‌های کم‌تهاجمی، میزان خطر به‌طور چشمگیری کاهش یافته است.
مطابق با داده‌های National Institutes of Health (NIH)، نرخ موفقیت این جراحی حدود ۷۵ تا ۹۰ درصد گزارش شده و بیشتر بیماران پس از عمل، کاهش قابل‌توجهی در درد و بهبود توان حرکتی تجربه می‌کنند.
با این حال، برخی خطرات احتمالی وجود دارد. از جمله عوارض بعد از عمل جراحی تنگی کانال نخاعی می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- عفونت در محل جراحی (کمتر از ۲٪ موارد)
- آسیب موقتی یا دائم به ریشه عصبی
- نشت مایع مغزی نخاعی (CSF Leak)
- ایجاد چسبندگی بافتی یا عود علائم در آینده
- درد باقی‌مانده یا ناپایداری ستون فقرات (در موارد نادر)
در بیماران مسن یا دارای بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت، فشار خون بالا یا پوکی استخوان، احتمال بروز عوارض کمی بیشتر است؛ اما با رعایت دقیق مراقبت‌های قبل و بعد از عمل، خطرات تا حد زیادی کنترل می‌شوند.
دوره نقاهت عمل تنگی کانال نخاعی چقدر است؟
دوره نقاهت عمل تنگی کانال نخاعی به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله سن، وضعیت عمومی بدن، روش جراحی و رعایت توصیه‌های بعد از عمل.
در جراحی‌های کم‌تهاجمی (MIS)، بیماران معمولاً در همان روز یا روز بعد از عمل از تخت بلند می‌شوند و می‌توانند با کمک فیزیوتراپی، به‌تدریج راه رفتن را آغاز کنند. در مقابل، افرادی که تحت جراحی باز یا فیوژن مهره‌ها قرار می‌گیرند، ممکن است تا چند هفته نیاز به استراحت بیشتر داشته باشند.
در بیشتر بیماران:
- بازگشت به فعالیت‌های سبک: پس از ۲ تا ۳ هفته
- بازگشت به کار اداری یا روزمره: حدود ۴ تا ۶ هفته
- بازگشت کامل به فعالیت‌های فیزیکی سنگین یا ورزشی: حدود ۳ ماه
در این دوره، کنترل درد با داروهای تجویز‌شده (بهترین دارو برای تنگی کانال نخاعی)، تغذیه مناسب و خوابیدن در وضعیت صحیح از نکات ضروری است. بیماران باید از نشستن طولانی، خم شدن ناگهانی یا بلند کردن اجسام سنگین خودداری کنند تا ترمیم بافت‌ها به‌درستی انجام شود.
مراقبت‌های بعد از عمل تنگی کانال نخاعی
مراقبت‌های بعد از جراحی، شامل استراحت نسبی، پیروی از برنامه فیزیوتراپی، تغذیه مناسب، طرز صحیح نشستن و خوابیدن و پرهیز از حرکات سنگین است. رعایت این اصول در ۶ هفته نخست، سرعت بهبودی را افزایش داده و خطر عوارض را کاهش می‌دهد.
- راه رفتن بعد از عمل تنگی کانال نخاعی
- بیمار معمولاً از روز دوم یا سوم بعد از عمل می‌تواند با کمک پرستار یا فیزیوتراپیست راه برود. راه رفتن کوتاه و مکرر باعث افزایش گردش خون و کاهش احتمال لخته می‌شود.
- طرز خوابیدن
- بهترین حالت خوابیدن، طاق‌باز با بالش زیر زانوها است تا فشار از روی کمر کم شود. خوابیدن روی شکم در هفته‌های اول توصیه نمی‌شود.
- طرز نشستن
- باید روی صندلی با پشتی صاف بنشیند، پاها روی زمین و زانوها کمی بالاتر از لگن قرار گیرند. از نشستن طولانی‌تر از ۳۰ دقیقه در هفته‌های نخست خودداری شود.
- تغذیه مناسب
- رژیم غذایی باید غنی از پروتئین، ویتامین C، کلسیم و فیبر باشد. مصرف مایعات کافی و پرهیز از غذاهای چرب یا نفاخ به بهبود زخم و حرکات روده کمک می‌کند. (غذاهای مفید برای تنگی کانال نخاع)
- ورزش بعد از جراحی
- تمرینات کششی و تقویتی زیر نظر فیزیوتراپیست، از هفته سوم به بعد آغاز می‌شود. حرکات تقویت‌کننده عضلات پشت و شکم به پایداری ستون فقرات کمک می‌کند. همچنین انجام تمرینات آب درمانی برای تنگی کانال نخاعی در این دوره می‌تواند به تسریع روند بهبودی کمک کند.
- استفاده از کمربند طبی
- پوشیدن کمربند طبی پس از جراحی، به حفظ ثبات ستون فقرات و کاهش فشار روی ناحیه عمل‌شده کمک می‌کند. این وسیله حرکات ناگهانی را محدود کرده و به ترمیم سریع‌تر بافت‌ها کمک می‌کند.
در این میان، استفاده از کمربندهای پیشرفته‌تر مانند پلاتینر می‌تواند روند بازسازی عضلات و بافت‌ها را تسریع کند. فناوری پلاتینر تراپی (پلاتینر تراپی چیست؟) در این کمربند، با ایجاد گرمای عمقی و تحریک الکتریکی کنترل‌شده، باعث افزایش جریان خون و کاهش التهاب در ناحیه عمل‌شده می‌شود. بیماران می‌توانند با خرید کمربند پلاتینر از نمایندگی‌های معتبر مانند مدی‌بازار، از این روش ایمن و غیرتهاجمی برای دوران نقاهت استفاده کنند.
علت درد کمر بعد از عمل تنگی کانال نخاعی چیست؟
احساس درد یا سفتی در ناحیه کمر پس از عمل امری طبیعی است و معمولاً در اثر کشیده شدن عضلات، التهاب زخم جراحی یا بازسازی بافت‌های آسیب‌دیده ایجاد می‌شود. این دردها به‌طور معمول طی ۴ تا ۶ هفته به‌تدریج کاهش می‌یابند.
اما در برخی بیماران، درد ممکن است مدت بیشتری باقی بماند یا حتی بازگردد. دلایل احتمالی عبارتند از:
- چسبندگی بافتی: تشکیل بافت فیبروزه اطراف اعصاب که می‌تواند مجدداً باعث تحریک یا فشار عصبی شود.
- ناپایداری مهره‌ها یا لغزش پس از جراحی: در مواردی که فیوژن انجام نشده یا کامل تثبیت نشده باشد.
- آسیب جزئی به ریشه عصبی هنگام عمل: که گاهی باعث درد یا گزگز مزمن در پاها می‌شود.
- عود تنگی در همان یا سطح دیگر ستون فقرات: به‌ویژه در بیماران مسن یا مبتلا به آرتروز پیشرفته.
طبق گزارش American Association of Neurological Surgeons، در حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد بیماران ممکن است درجاتی از درد باقی‌مانده داشته باشند، اما اغلب با فیزیوتراپی، داروهای ضدالتهاب و تمرینات اصلاحی قابل کنترل است.
در صورتی که درد با علائمی مثل بی‌اختیاری ادرار، بی‌حسی اندام یا ضعف شدید همراه باشد، باید بلافاصله به پزشک اطلاع داده شود، چون ممکن است نشانه فشردگی مجدد نخاع باشد.
تجربه بیماران از عمل تنگی کانال نخاعی
تجربه بیماران نشان می‌دهد که این عمل در بیشتر موارد نتایج مثبتی به همراه دارد، به‌ویژه زمانی که بیمار پیش از آسیب عصبی شدید تحت عمل قرار گرفته باشد. بسیاری از بیماران طی چند هفته نخست کاهش درد و بهبود توان حرکتی را احساس می‌کنند و پس از سه ماه می‌توانند به فعالیت‌های روزمره خود بازگردند.
در یک مطالعه منتشرشده در Journal of Neurosurgery، بیش از ۸۰ درصد بیماران پس از جراحی، کاهش چشمگیر درد پا و افزایش تحمل در راه رفتن را گزارش کردند. با این حال، درصد کمی از بیماران ممکن است همچنان درجاتی از سفتی یا درد خفیف در کمر داشته باشند که معمولاً با فیزیوتراپی و ورزش بهبود می‌یابد.
اشتباهات رایجی که گاهی منجر به تأخیر در بهبودی می‌شود شامل بازگشت زودهنگام به کار، نشستن طولانی، یا بی‌توجهی به فیزیوتراپی است. در مقابل، بیمارانی که برنامه بازتوانی را جدی می‌گیرند، معمولاً سریع‌تر و با نتایج بهتر به زندگی عادی برمی‌گردند.
نکته‌ی مهم این است که عمل جراحی فقط آغاز مسیر درمان است؛ رعایت توصیه‌های پس از عمل و حفظ فعالیت بدنی مناسب، تأثیر مستقیم بر دوام نتایج دارد.
جمع‌بندی
عمل تنگی کانال نخاعی یک جراحی مؤثر و علمی برای رفع فشردگی نخاع و ریشه‌های عصبی است که می‌تواند درد مزمن، گزگز و ضعف پاها را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهد. با پیشرفت تکنیک‌های کم‌تهاجمی و استفاده از ابزارهای دقیق، این عمل امروزه با درصد موفقیت بالا و دوران نقاهت کوتاه‌تر نسبت به گذشته انجام می‌شود.
پزشکان تأکید دارند که تصمیم برای جراحی باید بر اساس شدت علائم، نتایج تصویربرداری و پاسخ به درمان‌های غیرجراحی گرفته شود، نه صرفاً بر اساس درد یا سن بیمار. انتخاب جراح باتجربه و پیروی از توصیه‌های او، عامل تعیین‌کننده در موفقیت نهایی است.
طبق گزارش Johns Hopkins Medicine، بیش از ۸۵٪ بیماران پس از این جراحی به زندگی عادی بازمی‌گردند و سطح فعالیت روزانه‌شان به‌طور چشمگیری بهبود می‌یابد. اما برای پایداری نتیجه، فیزیوتراپی منظم، اصلاح وضعیت بدن، تغذیه مناسب و تقویت عضلات پشتی ضروری است.
سؤالات متداول
1. اگر تنگی کانال نخاعی عمل نشود چه می‌شود؟
اگر تنگی کانال نخاعی درمان نشود، به‌مرور باعث افزایش فشار بر اعصاب و بروز علائمی مانند درد شدید، بی‌حسی پاها، ضعف عضلانی و در موارد پیشرفته، اختلال در کنترل ادرار یا مدفوع می‌شود. در مراحل نهایی، آسیب عصبی ممکن است دائمی و غیرقابل بازگشت باشد.
2. عمل بسته تنگی کانال نخاعی چیست و چه مزایایی دارد؟
عمل بسته تنگی کانال نخاعی یا جراحی کم‌تهاجمی (MIS) روشی است که با برش‌های کوچک و بدون آسیب گسترده به عضلات انجام می‌شود. مزایای آن شامل خون‌ریزی کمتر، درد پس از عمل پایین‌تر و بازگشت سریع‌تر به فعالیت‌های روزمره است. این روش برای بیمارانی مناسب است که تنگی خفیف تا متوسط دارند.
3. هزینه عمل تنگی کانال نخاعی در بیمارستان خصوصی چقدر است؟
هزینه این جراحی در بیمارستان‌های خصوصی بسته به نوع جراحی (باز، بسته یا لیزری)، مدت بستری، تخصص جراح و تجهیزات مورد استفاده متغیر است. به‌طور میانگین، این هزینه در ایران بین ۴۰ تا ۱۲۰ میلیون تومان برآورد می‌شود.
4. عوارض بعد از عمل جراحی تنگی کانال نخاعی چیست؟
شایع‌ترین عوارض عبارت‌اند از عفونت زخم، نشت مایع مغزی نخاعی، چسبندگی بافتی (Fibrosis) و در موارد نادر، آسیب به ریشه عصبی یا عود تنگی. رعایت مراقبت‌های بعد از عمل و انتخاب جراح متخصص، احتمال بروز این عوارض را به کمتر از ۵ درصد کاهش می‌دهد.
5. رانندگی بعد از عمل تنگی کانال نخاعی از چه زمانی مجاز است؟
بیماران معمولاً می‌توانند بین ۴ تا ۶ هفته بعد از عمل و زمانی که توان حرکتی کامل پاها بازگشته و مصرف داروهای مسکن قوی قطع شده است، رانندگی را از سر بگیرند. در جراحی‌های بسته، این زمان ممکن است کوتاه‌تر باشد. همیشه باید پیش از شروع رانندگی، با پزشک مشورت شود.
6. تغذیه مناسب بعد از عمل تنگی کانال نخاعی چگونه است؟
پس از جراحی، رژیم غذایی باید سرشار از پروتئین (مرغ، ماهی، تخم‌مرغ)، ویتامین C، روی و فیبر باشد تا ترمیم بافت‌ها سریع‌تر انجام شود. مصرف مایعات کافی و پرهیز از غذاهای چرب یا نفاخ توصیه می‌شود. دریافت مکمل ویتامین D و کلسیم نیز در صورت تجویز پزشک می‌تواند به بهبود استخوان و عضلات کمک کند.